महाराष्ट्र अभियंता सेवा गट अ २०१३ मुख्य परीक्षा

पुढील उतारा वाचून प्रश्न क्रमांक 46 ते 50 या प्रश्नांची पर्यायी उत्तरांतून योग्य उत्तरे लिहा -
       गांधींच्या मते सत्याग्रह हा अन्यायाविरुद्ध लढण्याचा प्रत्यक्ष कृतीचा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. त्यामुळे इतर मार्ग थकल्यानंतरच याचा अवलंब केला जावा, असे ते म्हणतात. 'सविनय प्रतिकार' ही संज्ञा गांधी सुरुवातीला सत्याग्रहाचा आशय व्यक्त करण्यासाठी वापरत असत; पण नंतर त्यांना असे जाणवले, की ती संज्ञा पुरेशी अर्थवाही नाही. ती फक्त एका कृतीचे वर्णन करते. ती ज्या पद्धतीचा एक भाग असते, त्या पद्धतीसंबंधी तिच्यातून काहीच सूचित होत नाही. ‘दुराचाराचाही मुकाबला सदाचाराने करावा' हे गांधीविचाराचे अंत:सूत्र होते आणि गांधींच्या असे लक्षात आले, की 'सविनय प्रतिकार' ही फारच मर्यादित आशय व्यक्त करणारी संज्ञा आहे. एवढेच नव्हे, तर ते दुर्बलांचे शस्त्र वाटण्याचा, द्वेषबुद्धीतून वापरले जाण्याचा आणि शेवटी हिंसाचारात परिवर्तित होण्याचा मोठा धोकाही संभवतो. त्याचा हेतू प्रतिपक्षाला शरण आणून लाजवण्याचा असू शकतो. समर्थ प्रतिपक्षाच्या तुलनेत आपण दुर्बल असल्यामुळे पर्याय नसल्यामुळे त्यात हिंसा टाळली जाईल; पण हिंसा अनैतिक म्हणून त्याज्य ठरेलच, असे नाही. योग्य वेळ येताच हिंसाचारी मार्ग आचरण्यासही मागे-पुढे पाहिले जाणार नाही. हे सारे सत्याग्रहाच्या संकल्पनेशी मुळातच विसंगत आहे. सत्याग्रह हे आत्मिक सामर्थ्य असून येशू ख्रिस्त, डॅनियल व सॉक्रेटिस हे त्याचे मूर्तिमंत आविष्कार आहेत.
            सत्याग्रहाचे पहिले तत्त्व म्हणजे 'सत्याचा शोध करायचा झाल्यास विरोधकाशी वागताना हिंसेचा अवलंब करता कामा नये, तर धीर धरून व सहानुभूती दाखवून त्याला चुकीपासून परावृत्त केले पाहिजे. जी गोष्ट एकाला सत्य वाटते, ती दुसयाला चुकीची वाटू शकते आणि धीर धरणे म्हणजे आत्मक्लेश सहन करणे.' म्हणून सत्याग्रहाच्या तंत्रात विरोधकाला त्रास देणे बसत नाही. त्याचा भर स्वतः क्लेश सोसण्यावर असतो. सत्य आणि अहिंसा या दोहोंच्या भिलाफातून संपूर्ण जगाला नतमस्तक करवता येऊ शकते, हा सत्याग्रहामागील मूल-विचार आहे. राजकीय व राष्ट्रीय जीवनात सत्य व सौजन्य यांचा आविष्कार करणे म्हणजे सत्याग्रह. हा आग्रह निष्क्रिय (पॅसिव्ह) नसतो. किंबहुना निष्क्रियतेचा जेवढा धसका यो अथक झुंजार योद्ध्याने ( सत्याग्रहीने) घेतलेला असतो, तेवढा दुस-या कुणीच घेतलेला नसतो. सक्रिय प्रतिकार हा त्या चळवळीचा आत्मा असतो; पण तो प्रतिकार हिंसाचारात सक्रिय न होता प्रेम, विश्वास आणि त्याग या स्वरूपात सक्रिय होत असतो आणि शक्तींची ही त्रिवेणी 'सत्याग्रह संज्ञेत अभिव्यक्त होत असते. म्हणूनच 'सत्याग्रह' व 'सविनय प्रतिकार' या संज्ञा भिन्न आहेत. गांधींनी बुद्ध्याच पहिलीचा स्वीकार केला आहे.
              गांधींची सत्याग्रह कल्पना ही एक अभिनव कल्पना असून पश्चिमेतील सामाजिक, राजकीय विचारांत तिला तोड सापडणार नाही. किंबहुना असे म्हटले तरी अतिशयोक्ती होऊ नये की, 'सत्याग्रह संकल्पना' ही गांधींनी विश्वविचाराला दिलेली अभिजात देणगी आहे.